Η ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΑΡΚΟΥΔΙΩΤΙΣΣΑ

Ο συντάκτης  της στήλης "Περπατώντας την Κρητική Παράδοση" έπειτα από τη "θητεία" του στον Ελληνικό Στρατό επέστρεψε στα πάτρια εδάφη και προσπαθεί να προσαρμοστεί στη ζωή του πολίτη. Αντιμέτωπος με τις λευκές σελίδες, αλλά κυρίως με τις "θύμησες" της Κρήτης που ψάχνουν αφορμή για να εκδηλωθούν, ζητώντας επιτακτικά το γήινο μερτικό τους, προσπαθώ να συνδέσω τα προ χακί δρώμενα με τα τωρινά και να βρω μια συνέχεια και μια ισορροπία στο ρυθμό της Κρητικής πραγματικότητας. Η απουσία είναι τομή, ασυνέχεια. Κι όσο την απωθείς όταν είσαι μακριά, τόσο πιο οδυνηρή είναι όταν γίνει αισθητή. Δεν ξέρω γιατί, αλλά το μυαλό μου πάει συνέχεια στον κ. Γιώργο Γραμματικάκη που "η γεύση μιας ντομάτας σε ένα ταξίδι του στη Σαρδηνία και το τοπίο γύρω του που μύριζε θυμάρι, ξύπνησαν μέσα του – όπως η γεύση του τσαγιού στον Προυστ – μνήμες και νοσταλγία για την Ελλάδα". Και να σκεφτεί κανείς ότι εγώ βρισκόμουν εντός Ελλάδας. Αλλά εκτός Κρήτης.
Να ’μαι λοιπόν ξανά στον τόπο μου, να προσπαθώ να μάθω και να συνδέσω τα πρότερα με τα τωρινά, να ανασκαλέψω τους μύθους και τους θρύλους, να βγάλω συμπέρασμα. Και χωρίς να ξέρω το λόγο, μια έντονη εσωτερική διάθεση με οδηγεί στα δυτικά τούτη τη φορά. Στο Ακρωτήρι.

Τόπος ξηρός και περίεργος, γεμάτος με ιστορία όλων των εποχών. Και τα βήματά μου με φέρνουν βόρεια, στο πιο ξηρό, άνυδρο και άγονο μέρος του Ακρωτηρίου, ανάμεσα στις Μονές Γκουβερνέτου και Καθολικού, στον "Αρκουδόσπηλιο".

Πρόκειται για ένα μικρό σπήλαιο με μια αίθουσα, που στο μέσον της δεσπόζει ένας σταλαγμίτης με μορφή αρκούδας πάνω από μια πετρόχτιστη στέρνα, λες και ετοιμάζεται να πιει νερό και το μικρό εκκλησάκι της "Παναγίας της Αρκουδιώτισσας" σφηνωμένο στα αριστερά της εισόδου του σπηλαίου. Και το λιγοστό νερό της στέρνας που προέρχεται από τη μικρή σταγονοροή των λίγων σταλαχτιτών της οροφής, είναι κάτι παραπάνω από πολύτιμο, μια και είναι δυσεύρετο στην υπόλοιπη άνυδρη περιοχή. Αποτελούσε, λοιπόν, πάντα πολύτιμο στοιχείο για τους κατοίκους στη βόρεια πλευρά του Ακρωτηρίου και γι’ αυτό έπρεπε να βρουν τρόπους και για να το συλλέξουν και για να το προστατέψουν. Έχτισαν λοιπόν αυτή τη στέρνα για να συλλέγει το λιγοστό νερό που έρρεε από τους σταλακτίτες της οροφής και προσπαθούσαν να σβήσουν κάπως τη δίψα τους.
Κάποτε όμως μια αρκούδα, που σύμφωνα με την παράδοση ζούσε σε εκείνα τα μέρη, το ανακάλυψε και πήγαινε καθημερινά και το έπινε.
Την πρώτη φορά που είδαν αδειασμένη τη δεξαμενή αυτοί που είχαν σειρά για να πάρουν το νερό, θύμωσαν αλλά δεν είπαν τίποτα. Όταν όμως είδαν το άδειασμα να επαναλαμβάνεται, ξεσηκώθηκαν με άγριες διαθέσεις και ξέσπασε φοβερή διαμάχη ανάμεσα στους κατοίκους της περιοχής. Εκείνοι όμως που τους κατηγορούσαν ότι ήπιαν το νερό χωρίς να είναι η σειρά τους, αρνιόταν με όρκους φριχτούς την κατηγορία και επέμεναν ότι ήταν αθώοι.

Το ερώτημα όμως παρέμενε. Ποιός ήπιε το νερό; Και αποφάσισαν να παραφυλάξουν για να το διαπιστώσουν. Και δε χρειάστηκε να περιμένουν πολύ. Το θηρίο δεν άργησε να εμφανιστεί. Με αργά, νωχελικά βήματα μπήκε στη σπηλιά και ανέβηκε στην πέτρα που ήταν μπροστά στη στέρνα, έτοιμο να πιει το νερό. Οι άνθρωποι που ήταν κρυμμένοι εκεί κοίταζαν τρομαγμένοι το άγριο ζώο, χωρίς να κάνουν τίποτα. Και τι μπορούσαν να κάνουν άραγε; Πώς να το διώξουν; Πώς να τα βάλουν μαζί του; Σίγουρα δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα μαζί του, αλλά δεν μπορούσαν να το αφήσουν και ελεύθερο να πίνει το νερό, που τους ήταν τόσο απαραίτητο.

Η θέση τους ήταν τραγική και δεν ήξεραν πως να ενεργήσουν. Παρέμεναν στην κρυψώνα τους φοβισμένοι, αναποφάσιστοι και ανήμποροι για το παραμικρό. Κι η αρκούδα εν τω μεταξύ έσκυβε μπροστά στο νερό έτοιμη να το πιει!
Και τότε ακούστηκε μια σπαραχτική κραυγή: «Παναγία μου πρόφταξε!...», και στη στιγμή το θηρίο γίνηκε πέτρα...
Αυτά λέει ο θρύλος για το μαρμαρωμένο θηρίο(Β. Χαρωνίτης "Η Κρήτη των θρύλων" τ. Α΄). Και οι χριστιανοί, για να θυμούνται το θαύμα της Παναγίας που μαρμάρωσε την αρκούδα που έπινε το νερό, έχτισαν προς τιμήν Της το εκκλησάκι "Της Παναγίας της Αρκουδιώτισσας" μέσα στο σπήλαιο, που γιορτάζει στις 2 του Φλεβάρη κάθε χρόνο, της Υπαπαντής και γίνεται τοπικό πανηγύρι.

* * * * *Ο θρύλος αυτός αναφέρεται στα μεταχριστιανικά χρόνια. Τι γινόταν όμως στα προχριστιανικά και πρωτοχριστιανικά χρόνια όταν άλλες θρησκείες ήταν ακόμη ζωντανές; Γιατί ο "Αρκουδόσπηλιος", όπως λέγεται σήμερα, φαίνεται να έχει πολύ παλιά ιστορία και να υπήρχε πάντα έντονη η παρουσία του στη θρησκευτική ζωή των ανθρώπων της περιοχής, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν (ίσως εκεί να έχουμε και την πιο παλιά ιστορία λατρείας – πάνω από τρεις χιλιετηρίδες – από όλα τα άλλα λατρευτικά σημεία της Κρήτης). Εκεί λατρευόταν κατά την αρχαιότητα η θεά Άρτεμη με μορφή Αρκούδας. Μια γιορτή, που γινόταν κατά το δεύτερο μήνα μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο και που στην αττική διάλεκτο ονομαζόταν Γαμηλιών. Και γιορταζόταν από ετοιμόπαντρα κορίτσια που ερχόταν ντυμένα στα κίτρινα και χόρευαν τον "αρκουδοχορό" τους γύρω από το σταλαγμίτη της αρκούδας, τιμώντας έτσι τη μεγάλη θεά. Γιατί η Άρτεμη ως θεά της υπαίθρου, είχε στην εξουσία της και το κυνήγι και τη μύηση των κοριτσιών. Ο Όμηρος την αποκαλεί στην Ιλιάδα πότνια θηρών, δηλαδή "δέσποινα των ζώων". Και η αφιέρωση των ετοιμόπαντρων κοριτσιών λέγεται ότι αποτελούσε εξιλέωση για μια ιερή αρκούδα της Αρτέμιδος, την οποία σκότωσαν κάποιοι νέοι της Αττικής και γι’ αυτό τα κορίτσια αυτά ονομάζονταν άρκτοι.
Βλέπουμε λοιπόν κι εδώ πόσο άμεση είναι η εξάρτηση του ανθρώπου απ’ τη Φύση – ειδικά στις παλιότερες γεωργικές και κτηνοτροφικές κοινωνίες – και την αγωνία του ανθρώπου για επιβίωση. Γιατί αυτό που ενδιαφέρει τον άνθρωπο δεν είναι η Φύση αυτή καθαυτή, αλλά το πώς και σε πιο βαθμό παρεμβαίνει η Φύση στη ζωή του. Η Φύση είναι μέσο για την ύπαρξη του ανθρώπου και απ’ τη γενναιοδωρία της εξαρτάται αν ο άνθρωπος θα πεθάνει απ’ την πείνα ή αν θα ζει μέσα στην αφθονία.

Οι επικίνδυνες και τρομακτικές δυνάμεις της Φύσης είναι λιγότερο εμφανείς στην Ελλάδα, και ιδιαίτερα στην Κρήτη, με το ήπιο κλίμα της. Το νερό, όμως, σε μια ξερή χώρα όπως η Ελλάδα αποτελεί πολύτιμο στοιχείο, με αποτέλεσμα να λατρεύονται οι τόποι εμφάνισής του. Έτσι από την αρχαιότητα λατρεύονται όλοι οι τόποι που υπάρχει νερό και θεωρούνται κατοικίες των πνευμάτων της Φύσης. Γιατί οι ανάγκες του ανθρώπου δημιούργησαν τους θεούς και η λατρεία των θεών είναι μια έκφραση αυτής της ανάγκης. Και επειδή οι ανάγκες του ανθρώπου σε σχέση με τη Φύση ήταν πολύ ισχυρές, η λατρεία προς τα πνεύματα της Φύσης ήταν η πιο έντονη και έμμονη μορφή της αρχαίας θρησκείας, χωρίς όμως να είναι και η υψηλότερη. Και ήταν αυτή η μορφή της αρχαίας θρησκείας που υποχώρησε τελευταία απ’ όλες στο Χριστιανισμό. Και όπως ήταν στα τελευταία χρόνια, έτσι ήταν και στα πρώτα, εξ ίσου ισχυρή. Γιατί η πίστη στα πνεύματα της Φύσης ήταν εξ ίσου δυνατή και η εξάρτηση του ανθρώπου απ’ τη φύση, άμεση.

Και τα διάφορα πνεύματα που θεωρούνταν στην αρχαιότητα στοιχεία της Φύσεως, συγκεντρώθηκαν σιγά σιγά με το πέρασμα του χρόνου γύρω από το πρόσωπο της Άρτεμης που είχε πολλά ονόματα-επίθετα(Βραυρωνία, Ορθία, Υακινθοτρόφος, κ.τ.λ.), όπως ακριβώς σήμερα έχουμε την Παναγία με τις διάφορες μορφές Της (Βρεφοκρατούσα, Γλυκοφιλούσα, Σουμελά, Δέξια, κ.τ.λ.).

* * * * *Κάπου εδώ τελειώνει για την ώρα η αναζήτησή μου στα δρώμενα του Αρκουδόσπηλιου αγαπητέ αναγνώστη. Δεν ξέρω αν μπορούμε να συσχετίσουμε με ασφάλεια το μήνα της αρχαιότητας Γαμηλιών με το δικό μας Φλεβάρη ούτε ξέρω αν μπορούμε να συσχετίσουμε την Άρτεμη και τις διάφορες μορφές της με την Παναγία και τις δικές Της μορφές. Ούτε μπορώ να πω με βεβαιότητα για τα κίτρινα ρούχα που φορούσαν τα κορίτσια που λάτρευαν την Άρτεμη ότι ταιριάζουν με το κίτρινο φόρεμα της Φύσης γύρω από τον Αρκουδόσπηλιο το Φλεβάρη, που αρχίζουν να ανθίζουν οι ασπάλαθοι και οι αγκαραθιές. Ξέρω όμως πως όλα τούτα δεν είναι ούτε τυχαία ούτε εντελώς άσχετα μεταξύ τους(άσχετα με το ότι δεν μπορούμε να τα συσχετίσουμε με ασφάλεια). Σίγουρα υπάρχει μια αλληλουχία, μια εξέλιξη, μια συνέχεια, τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο.

Και σήμερα, τι γίνεται σήμερα; Πόσο μακρινά μας είναι όλα αυτά; Καθόλου θα έλεγα. Γιατί μπορεί να μην πιστεύουμε σήμερα στην Άρτεμη και στα πνεύματα της Φύσης και ούτε να αναζητάμε τρόπους για να τα εξευμενίσουμε (με εξαίρεση κάποιες πρωτόγονες φυλές της Αφρικής και κάποιες λιτανείες που έγιναν πριν από μερικά χρόνια τόσο στη χώρα μας όσο και σε άλλες χώρες σε περίοδο παρατεταμένης ανομβρίας), αλλά η εξάρτησή μας από τη Φύση εξακολουθεί να είναι μεγάλη, αν όχι μεγαλύτερη από παλιότερα, καθώς τα προβλήματα του περιβάλλοντος έχουν πάρει παγκόσμιες πλέον διαστάσεις ξεφεύγοντας από τα στενά τοπικά τους όρια.

Κι όσο για το νερό, εξακολουθεί να είναι πρόβλημα παγκόσμιο, καθώς δε μας φτάνει, αφού "χρειαζόμαστε" συνεχώς περισσότερο, ενώ σύμφωνα με τους ειδικούς αποτελεί δείκτη του σύγχρονου πολιτισμού μας και η κατανάλωσή του κάθε 10 ως 22 χρόνια, ανάλογα με τη χώρα, διπλασιάζεται.
Κι ο Αρκουδόσπηλιος κρατεί καλά ακόμα κάποια από τα μυστικά του, θαμμένα μέσα του. Με πάνω από τρεις χιλιάδες χρόνια διαφόρων λατρειών που διαδέχτηκαν η μια την άλλη από τη μινωική εποχή μέχρι σήμερα, περιμένει την αρχαιολογική σκαπάνη να ρίξει φως και στα υπόλοιπα μυστικά του, πριν τον καταστρέψουν εντελώς οι κατσίκες που βόσκουν ανεξέλεγκτες στη γύρω περιοχή και έχουν ρημάξει τα γύρω βουνά καταστρέφοντας τη λίγη βλάστησή τους και πριν βεβηλώσουν ολότελα τα σύγχρονα και τα παλιά ιερά που υπάρχουν εκεί.

ΚΩΣΤΗΣ ΛΟΥΛΑΚΗΣ

ΠΗΓΗ kalyterotera.blogspot.com